Cyfrowe zbiory
Wystawa "Skarby wieków średnich"
Prezentowana grupa zabytków stanowi część wystawy „Skarby wieków średnich” eksponowanej przez PMA od 2007 r. w największych miastach Polski oraz w Niemczech, Norwegii oraz Irlandii.
Wystawa zawiera niewielką część zbiorów Działu Średniowiecza i Archeologii Czasów Nowożytnych Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Przedmioty te, obok tysięcy innych, trafiły do PMA w różny sposób. Inne zostały podarowane przez kolekcjonerów lub osoby, które przypadkowo weszły w posiadanie cennych zabytków. Poważnym źródłem wzbogacania zbiorów PMA były prace wykopaliskowe prowadzone przez pracowników muzeum. Najczęściej były to badania ratownicze, prowadzone na niszczonych obiektach. Część z nich została przejęta ze zbiorów innych muzeów.
Intensywne badania wykopaliskowe prowadzone były już w okresie międzywojennym. W 1925 r. Roman Jakimowicz przeprowadził badania archeologiczne na terenie cmentarzyska szkieletowego w Końskich, pow. loco, woj. świętokrzyskie. Prace na tej nekropoli, datowanej na 2. połowę XI – początek XII w., dostarczyły licznych zabytków, wchodzących w skład wyposażeń grobowych. W grobach kobiecych masowo występowały esowate kabłączki skroniowe z brązu, cyny, srebra oraz paciorki szklane, tworzące całe kolie. W latach 1927–1929 archeolodzy z muzeum prowadzili badania wykopaliskowe na cmentarzyskach szkieletowych w Złotej, pow. sandomierski oraz Sandomierzu, pow. loco, w województwie świętokrzyskim. Nekropola w Sandomierzu datowana jest na XI w., natomiast w Złotej – na przełom XI i XII w. Prace w Złotej przyczyniły się do odkrycia stosunkowo rzadkich pierścionków szklanych, natomiast w Sandomierzu natrafiono na liczne ozdoby, w tym brązowe i srebrne esowate kabłączki skroniowe, fragmenty kaptorgi ze srebra, paciorki z bursztynu, krwawnika, fluorytu i szkła, brązowe i srebrne pierścionki, sprzączki z brązu oraz pojedyncze monety.
Okres międzywojenny obfitował także w badania prowadzone przez pracowników PMA na wschodnich rubieżach państwa polskiego. Z badań Kazimierza Salewicza na cmentarzysku kurhanowym z grobami szkieletowymi i ciałopalnymi w Zaświrzu, w dawnym powiecie święciańskim (obecnie rejon Miadzioł, obwód Mińsk, Białoruś), datowanym na XI–XII w., pozyskano liczne ozdoby pochodzenia słowiańskiego i bałtyjskiego, jak brązowe pierścionki, bransolety czy zapinki podkowiaste. W latach 1936–1938 Roman Jakimowicz i Józef Marciniak prowadzili badania ratownicze grodziska w Dawidgródku, pow. stoliński (obecnie rejon Stolin, obwód Brześć). Odkryto relikty zabudowy drewnianej (przyziemia chat, ulice, studnie) oraz bardzo liczne zabytki: ułamki naczyń glinianych, wyroby z żelaza, metali kolorowych, fragmenty wyrobów z drewna, skóry, ułamki wyrobów szklanych – bransolet, pierścionków. Chronologię znalezionych przedmiotów określono na koniec XI lub początek XII do XIV w.
W okresie powojennym Państwowe Muzeum Archeologiczne prowadziło przez szereg lat intensywne badania cmentarzysk wczesnośredniowiecznych z terenu pogranicza mazowiecko-pruskiego. Pracami wykopaliskowymi objęto nekropolę w Łączynie Starym, pow. przasnyski, woj. mazowieckie (4 ćw. XI – poł. XIII w.), cmentarzyska w Grzebsku, pow. mławski, woj. mazowieckie (XI/XII – poł. XII w.), Pokrzywnicy Wielkiej, pow. nidzicki, woj. warmińsko-mazurskie (2. poł. XI – poł. XII w.), Tańsku-Przedborach, pow. mławski, woj. mazowieckie (pocz. XII w.). Z badań tych nekropoli pozyskano szereg materiałów zabytkowych, w tym: kabłączki skroniowe brązowe, cynowe, platerowane i srebrne, paciorki szklane, z fluorytu, krwawnika i bursztynu. Szczególnie interesujące jest cmentarzysko w Pokrzywnicy Wielkiej, na którym odkryto bardzo bogato wyposażone groby. Natrafiono w nich na zabytki świadczące o kontaktach miejscowej ludności z Prusami lub kręgiem kultury skandynawskiej. Ze względu na stosunkowo częste znaleziska militariów przyjmuje się, że cmentarzysko użytkowane było przez drobne rycerstwo, osadzone na rubieżach Mazowsza w celu ochrony granic przed łupieskimi najazdami pruskimi.
W latach 70-tych i 80-tych XX w. zainteresowanie archeologów Państwowego Muzeum Archeologicznego skupiło się na obszarach pogranicza polsko-ruskiego, czyli na terenie Podlasia. Prowadzono badania wykopaliskowe na cmentarzyskach szkieletowych w Dołubowie, pow. siemiatycki, woj. podlaskie (XII–XIII w.) i Czekanowie, pow. sokołowski, woj. mazowieckie (poł. XI – pocz. XIII w.). Z nekropoli tych pochodzą m.in. brązowe zawieszki, kabłączki skroniowe z brązu, srebra i platerowane, brązowe zausznice i pierścionki, srebrne, brązowe i szklane paciorki oraz brązowe bransolety. Znalezione tutaj przedmioty świadczą o ożywionych kontaktach ówczesnych mieszkańców Podlasia z ludnością zamieszkującą ziemie ruskie.
Do Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie przekazywano również zbiory z innych muzeów, które oddawały zabytki np. w ramach scalania kolekcji, bądź wskutek zmiany profilu swojej działalności. W latach 20-tych XX w. zbiory PMA zasiliła pokaźna partia zabytków pochodzących z Działu Przedhistorycznego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Około 10 000 okazów ze zbiorów MPR wchodziło pierwotnie w skład kolekcji Józefa Przyborowskiego, Adolfa Pawińskiego, Kaliksta Jagmina, Wojciecha Gersona i Bogusława Wernera. Ponadto w zbiorach PMA znalazła się część kolekcji Zygmunta Glogera, zbiór zabytków przechowywanych w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości, a także zbiory centrali Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Oddziału Łódzkiego tegoż Towarzystwa. W 1927 r. przywieziono do Polski zbiory Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu w Szwajcarii. Państwowe Muzeum Archeologiczne otrzymało wówczas ponad 300 zabytków, m.in. z terenu Litwy, Małopolski, Wielkopolski i z Ukrainy. W 1941 r. do zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego włączono bogate kolekcje zabytków z Muzeum Archeologicznego im. Erazma Majewskiego, Zakładu Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
W zbiorach PMA znajdują się także zabytki przekazane z Muzeum Narodowego w Warszawie, stanowiące pozostałości dwóch dużych XIX-wiecznych kolekcji. Pierwsza z nich utworzona została przez Konstantego Tyszkiewicza, archeologa-amatora, działającego w połowie XIX w. Prowadził on prace wykopaliskowe na cmentarzyskach kurhanowych (m.in. w Widohoszczy i Karpiłówce), położonych na terenach na północ od Mińska, na obszarze dzisiejszej Białorusi. Zabytki pozyskane w trakcie tych badań włączył do swojej kolekcji przechowywanej w Łohojsku. Kolekcja Tyszkiewicza została następnie przekazana do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. W okresie międzywojennym Zachęta przekazała wszystkie kolekcje archeologiczne do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, skąd ich część trafiła następnie do Państwowego Muzeum Archeologicznego.
W podobny sposób w zbiorach PMA znalazła się również kolekcja Józefa Choynowskiego, archeologa-amatora oraz kolekcjonera, działającego w 2. połowie XIX w. w Kijowie i jego okolicach. W kręgu jego zainteresowań Choynowskiego znajdowały się również obszary położone dalej na południe, w rejonie wybrzeży Morza Czarnego i Azowskiego. Znalezione i zakupione zabytki trafiały do jego bogatej kolekcji, w której zgromadzono zabytki archeologiczne pochodzące z czasu od paleolitu po średniowiecze oraz wyroby rzemiosła artystycznego z XIX w. Choynowski pragnął udostępnić swoją kolekcję naukowcom i miłośnikom starożytności. W tym celu przygotował nie tylko ekspozycję, ale również katalogi. Pierwszy katalog, najobszerniejszy, w języku rosyjskim, został wydany w Kijowie w 1896 r. Oprócz opisów zabytków i 19 tablic ze zdjęciami, Choynowski podjął próbę syntetycznego ujęcia historii Słowian oraz ich sąsiadów. W trzy lata później ukazało się, również w języku rosyjskim, uzupełnienie wcześniejszego katalogu. W 1902 r. wydano w Kijowie kolejną wersję katalogu, tym razem w języku polskim. Towarzyszył on otwartej w warszawskiej Zachęcie wystawie jego zbiorów archeologicznych i artystycznych. W 1904 r. opublikowano następne wydanie tego katalogu, z kolejnymi uzupełnieniami. Około 1900 r. Chojnowski podjął decyzję o przekazaniu swoich zbiorów do Warszawy. Na mocy testamentu sporządzonego w 1903 r. kolekcja przeszła na własność Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1923 r. została ona oddana w depozyt do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie wbrew testamentowi dokonano pierwszego podziału kolekcji – wchodzące w jej skład militaria przekazane zostały nowo powstałemu Muzeum Wojska Polskiego. W październiku 1939 r. Muzeum Narodowe zajęte zostało przez Niemców, których uwagę przyciągnęło m.in. bogactwo kolekcji Choynowskiego. Wówczas zaginęło szereg zabytków, szczególnie wykonanych ze złota. Decyzją władz niemieckich kolekcję wywieziono do Krakowa, a następnie do Poznania, skąd w ramach rewindykacji jej część wróciła w 1946 r. do Warszawy. Już 2 kwietnia 1946 r. przekazano do Państwowego Muzeum Archeologicznego zabytki z Tahańczy, zaś w 1950 r. – część kolekcji archeologicznej. Pozostała partia kolekcji uległa rozproszeniu. Większość powróciła do Muzeum Narodowego w Warszawie. Niewielka liczba zabytków z kolekcji Choynowskiego znajduje się do dzisiaj w Muzeum Narodowym w Poznaniu. W 1961 r. Muzeum Narodowe w Warszawie wyraziło zgodę na wypożyczenie PMA kolejnej, dużej partii zabytków archeologicznych. Materiały te stały się własnością Państwowego Muzeum Archeologicznego w 1987 r. W grudniu 1993 oraz w marcu 1994 r. Muzeum Narodowe oddało w depozyt następną część zbiorów Choynowskiego, które wiosną 1998 r. na mocy decyzji Ministra Kultury i Sztuki stały się ona własnością PMA. W ten sposób udało się scalić znaczny procent zbiorów archeologicznych wchodzących pierwotnie w skład kolekcji Józefa Choynowskiego.
Poza zabytkami z kolekcji Tyszkiewicza i Choynowskiego Muzeum Narodowe przekazało do PMA nabytki i dary od osób prywatnych. Pozyskano wówczas pozostałości skarbu znalezionego w 1911 r. w majątku Korabliszcze, w dawnym powiecie dubnieńskim, na uroczysku Panasycha. Składał się on z 2 ozdób, 2 grzywien i 11 denarów. Kolejnym skarbem było znalezisko z Mycielina, pow. kaliski, woj. wielkopolskie. Skarb znaleziono na łące dworskiej, w majątku Adama Doruchowskiego, w pierwszych dniach października 1927 r. Po rozkopaniu kopczyka odsłonięto duży kamień, a pod nim garnek półlitrowej objętości. W jego wnętrzu natrafiono na 13 sztuk srebrnych ozdób i ich fragmentów oraz 29 sztuk monet pochodzenia polskiego, czeskiego, węgierskiego i saskiego, datowanych na XI w. Wśród pozostałych zabytków przekazanych z Muzeum Narodowego znalazły się: grot strzały wykopany w okolicach Czerwińska, pow. płoński, woj. mazowieckie oraz dwie srebrne zawieszki półksiężycowate, znalezione w 1916 r. w majątku Leszno, pow. kutnowski, woj. łódzkie. Wchodziły one pierwotnie w skład zespołu 7 ozdób „arabsko-słowiańskich”, którym towarzyszyło 7 srebrnych monet. Przedmioty te zapewne stanowiły część skarbu, zdeponowanego w okresie od ostatniej ćwierci X do pierwszych dziesięcioleci XI wieku.
Oprac. Andrzej Piotrowski
Dofinansowano ze środków EFRR - RPO WM
