Wyróżniki wegetacyjne
Wyróżniki pozytywne
Faza wczesnowiosenna
Wyróżniki negatywne
Faza wczesnowiosenna
Faza wzrostu roślin
Faza wzrostu roślin
Faza dojrzałości zbóż
(rys. L. Kobylińska, wg O. Braascha)
Faza dojrzałości zbóż
(rys. L. Kobylińska, wg O. Braascha)
Obecność obiektów archeologicznych pod powierzchnią ziemi powoduje powstanie odmiennych warunków wzrostu roślin w tych miejscach. Dzieje się tak dlatego, że gleba tworząca wypełniska obiektów archeologicznych (jam czy rowów) jest zazwyczaj, dzięki zwiększonej zawartości substancji organicznych, bardziej żyzna od otaczającej te obiekty skały macierzystej, zawiera więcej wilgoci oraz, dzięki naruszeniu spoistej struktury skały macierzystej, jest z reguły łatwiejsza dla penetracji przez korzenie roślin. Te okoliczności powodują, że ponad obiektami archeologicznymi rośliny są wyższe, a barwy ich liści i łodyg są zazwyczaj żywsze niż w miejscach, gdzie takie obiekty nie występują. To zjawisko nazywamy pozytywnymi wyróżnikami wegetacyjnymi. Obecność obiektów archeologicznych może jednak powodować także powstanie zjawiska przeciwnego, zwanego negatywnymi wyróżnikami wegetacyjnymi. Jeśli bowiem obiekt archeologiczny zawiera znaczną ilość kamieni, gruzu ceglanego, jałowego, pozbawionego próchnicy piasku lub gliny, jeśli pod ziemią znajdują się mury lub twarde i spoiste jądra wałów, wówczas w tych miejscach powstaną niekorzystne warunki dla wzrostu roślin, co znajdzie odzwierciedlenie w niższej wysokości i bledszych barwach wegetacji.
Oczywiście te zjawiska nie występują zawsze i wszędzie - obecność stanowiska archeologicznego pod ziemią jest warunkiem koniecznym dla ich zaistnienia, ale niewystarczającym. Aby można było je zauważyć musi nastąpić koincydencja wielu czynników, z których tylko nieliczne podlegają niestety kontroli archeologa lotniczego.
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na możliwości powstawania wyróżników wegetacyjnych jest rodzaj naturalnego podłoża glebowego w danym miejscu. Wynika to między innymi ze zróżnicowanej zdolności gromadzenia wody przez gleby rozmaitych typów i rozmaitej ziarnistości. Im mniejsze są zdolności gleby do długotrwałego utrzymywania wilgotności, tym większa jest szansa na to, że w warunkach suszy wystąpią pozytywne wyróżniki wegetacyjne w miejscach, gdzie dzięki obecności obiektów archeologicznych zachowana jest większa wilgotność.
Wpływ cienia na postrzegalność
wyróżników wegetacyjnych
(rys. L. Kobylińska, wg O. Braascha)
Drugim ważnym czynnikiem wpływającym w naszej strefie klimatycznej na możliwość powstawania wyróżników wegetacyjnych jest panująca w danym roku pogoda, a zwłaszcza bilans wilgotności (czyli różnica między opadami a parowaniem) podłoża glebowego w porze wczesnowiosennej. Jeżeli w danym roku w porze wzrostu roślin, a więc w okresie marca, kwietnia i maja panowała susza, wówczas nawet niewielkie zróżnicowanie wilgotności gleby powodowane przez obecność obiektów archeologicznych będzie skutkowało pojawieniem się wyróżników wegetacyjnych. Wynika stąd, że są lata korzystne i niekorzystne dla archeologii lotniczej i że w latach suchych aktywność archeologów lotniczych powinna być szczególnie intensywna.
Trzecim czynnikiem wpływającym na możliwość pojawienia się wyróżników wegetacyjnych jest charakter upraw, różne rośliny w różny bowiem sposób reagują na pojawienie się omawianych wyżej zjawisk.
Czwartym wreszcie czynnikiem, który w istotny sposób wpływa na możliwości zaobserwowania wyróżników wegetacyjnych jest pora roku i pora dnia, w której odbywa się lot. Czas wzrostu zboża i żniw wyznacza okres, w jakim obserwować można większość wyróżników wegetacyjnych - trwa on zasadniczo od końca maja do końca lipca. Ważna jest jednak także pora dnia, w której odbywają się loty - otóż różnice wysokości roślin, o których tu mówimy, często są minimalne (chociaż niekiedy osiągają nawet 45 cm). Aby zaobserwować takie kilkucentymetrowe zróżnicowanie wysokości powinniśmy odbywać loty wówczas, gdy słońce znajduje się nisko nad horyzontem i występuje zjawisko długich cieni podkreślających nierówności łanów zbóż.