|
|
|
|
Wiadomości Archeologiczne
Początki
W 1873 roku ukazał się w Warszawie pierwszy tom najstarszego w Polsce specjalistycznego
periodyku poświęconego prahistorii, którego założycielem i wydawcą był pasjonat archeologii -
hrabia Jan Zawisza (1822-1886).
|
W latach 1874, 1876 i 1882, w okresie aktywnej działalności badawczej
i naukowej Zawiszy wydane zostały trzy kolejne tomy pisma. Wokół jego wydawcy skupiła się grupa
czołowych przedstawicieli pozytywistycznego kierunku w archeologii, propagujących wykorzystywanie w
badaniach archeologicznych nauk przyrodniczych: geologicznych, paleontologicznych i chemicznych.
Wśród najbliższych współpracowników Jana Zawiszy, równocześnie autorów i redaktorów Wiadomości
Archeologicznych byli m. in.: Józef Przyborowski - wybitny archeolog, Jan Tadeusz Lubomirski -
historyk, Zygmunt Gloger - etnograf i archeolog, Godfryd Ossowski - geolog i archeolog.
|
Pierwsze cztery tomy
Wiadomości Archeolo-
gicznych ukazały się w formacie 23x15,5 cm i liczyły od
93 do 194 stron druku. Zawierają jedynie artykuły, nie zamieszczano w nich żadnych deklaracji
programowych, recenzji ani omówień. Znaczna część tekstów dotyczy badań polskich jaskiń i
poszukiwań najstarszych śladów człowieka. Sporo miejsca poświęcono zagadnieniom rejestracji
znalezisk zabytków archeologicznych, a także rezultatom poszukiwań powierzchniowych i badań
sondażowych różnego typu stanowisk. Niektórym publikacjom wydawcy - Jana Zawiszy - towarzyszą
streszczenia francuskie. Artykuły ilustrowane są drzeworytami i fotografiami umieszczanymi w
tekstach i na osobnych planszach.
|
|
|
Więcej:
Krystyna MUSIANOWICZ, Wiadomości Archeologiczne przed stu laty, "Wiadomości Archeologiczne", t. XXXVIII/2:1973, s. 129-138.
Jolanta WROŃSKA, Archeologia w periodykach warszawskich w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 1989, s. 11-27.
|
Między wojnami
Decyzję o wznowieniu wydawania czasopisma archeologicznego nawiązującego do
tradycji Wiadomości Archeologicznych podjęto po pierwszej wojnie światowej,
w okresie budowania instytucji niepodległego państwa i tworzenia aktów prawnych
regulujących m. in. organizację ochrony zabytków przedhistorycznych w Polsce.
W 1920 roku powołano Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych.
Jako jeden z 6 punktów określających zadania Prezydium przyjęto "wydawanie Wiadomości
Archeologicznych i popularyzację prehistorii".
Tom V periodyku - pierwszy w nowej
edycji zawiera m. in. Projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia
Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych i tekst dokumentu określającego
skład personalny i zasięgi okręgów konserwatorskich.
|
Do roku 1928 (tomy V-IX) Wiadomości Archeologiczne wydawane były jako organ Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, początkowo pod redakcją Włodzimierza Antoniewicza, następnie Romana Jakimowicza. Zawartość każdego tomu zgrupowana była w działach zatytułowanych: Rozprawy, Materiały, Drobne wiadomości, Dyskusje i korespondencje, Dział urzędowy, Nekrologi (lub Nekrologja), Sprawozdania z literatury. Drukowano głównie artykuły działających pod egidą PGKZP konserwatorów, związane z ich aktywnością terenową i badawczą. Wiele miejsca poświęcono kwestiom ochrony zabytków archeologicznych i organizacji muzealnictwa archeologicznego.
Wśród autorów nie zabrakło ówczesnych autorytetów w dziedzinie archeologii i nauk pokrewnych - Erazma Majewskiego (pierwszego prezesa PGKZP), Józefa Kostrzewskiego, Włodzimierza Demetrykiewicza, Włodzimierza Antoniewicza, Jana Samsonowicza.
Wznowione Wiadomości Archeologiczne miały postać kwartalnika, jednak większość tomów wydano w pojedynczych woluminach; drukowano je w formacie 25,5x19 cm. Tytuły artykułów i spisy treści były tłumaczone na francuski, niektóre prace uzupełniono o streszczenia również w języku francuskim.
|
W 1928 roku rozporządzeniem Prezydenta RP powołano Państwowe Muzeum Archeologiczne z siedzibą w
Warszawie (praktycznie działające już od 1923 roku), które przejęło większość dotychczasowych zadań
i kompetencji Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Od 1929 roku Wiadomości
Archeologiczne ukazują się jako statutowe wydawnictwo i oficjalny organ Państwowego Muzeum Archeologicznego.
Do 1938 roku pod redakcją ówczesnego dyrektora PMA - Romana Jakimowicza wydano 6 tomów (X-XV) rocznika,
zawierających rozprawy i bogato ilustrowane materiały naukowe oraz obszerne sprawozdania z działalności
muzeum i podległych mu delegatów i konserwatorów. Zgodnie z dotychczasową tradycją ważniejsze artykuły
otrzymywały francuskie streszczenia i tłumaczenia tytułów. Wyjątkiem jest tom XV, w którym teksty
francuskie zastąpiono niemieckimi.
Tom XII z 1933 roku
wydany został w całości jako "Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Prehistoryków Polskich", zorganizowanego w
1927 roku przez Zarząd Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego i kierownictwo Państwowego Grona
Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych.
|
W 1939 roku zaplanowano wydanie XVI tomu Wiadomości Archeologicznych poświęconego prof. Józefowi Kostrzewskiemu w 25 rocznicę pracy naukowej. Przygotowany do druku nakład został zniszczony na polecenie oficera gestapo - niemieckiego archeologa prof. Ernsta Petersena. Kilkadziesiąt wywiezionych przez Niemców do Poznania egzemplarzy posłużyło do wydania wersji ze zmienioną, niemieckojęzyczną okładką i kartą tytułową oraz wstępem informującym o "uratowaniu" przez nich części nakładu.
|
|
Wiadomości Archeologiczne - odsłona trzecia
Wydawanie Wiadomości Archeologicznych po wojnie wznowione zostało w 1948 roku reedycją tomu XVI z 1939 roku.
Rekonstrukcji zawartości dokonano dzięki ocalałym materiałom redakcyjnym, ukrytym przez Konrada Jażdżewskiego
i Kazimierza Salewicza. Tom zawiera całość zgromadzonych przed wojną materiałów: życiorys i bibliografię
prof. Józefa Kostrzewskiego i 26 artykułów ze streszczeniami w języku francuskim (z jednym wyjątkiem).
Umieszczono w nim również przetłumaczoną na rosyjski, angielski i niemiecki przedmowę ówczesnego dyrektora
Państwowego Muzeum Archeologicznego przedstawiającą dramatyczne dzieje tomu. Ludwik Sawicki zapowiedział
w niej także istotne zmiany w profilu czasopisma, które od tomu XVII miało być (...) zarezerwowane dla
publikowania rozpraw i opracowań szczegółowych wyników prac badawczo-wykopaliskowych większych obiektów.
Drobne prace o charakterze materiałowym, sprawozdania z literatury oraz sprawozdania z organizacyjnej,
naukowej i konserwatorskiej działalności Państwowego Muzeum Archeologicznego - będą pomieszczane w
specjalnie w tym celu ustanowionym organie pt.: Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego.
Sprawozdania ukazywać się będą w odstępach kwartalnych względnie półrocznych.
|
Więcej:
Ludwik Sawicki, Przedmowa do XVI tomu Wiadomości Archeologicznych (1948).
|
Systematyczne wydawanie Wiadomości Archeologicznych podjęto w 1951 roku. Ukazywały się w formacie A4 , ponownie w zeszytach, często drukowanych łącznie. Teksty porządkowano zgodnie z epokami chronologicznymi, których dotyczyły. W miarę potrzeby uzupełniano zawartość tomów o teksty umieszczane w dodatkowych działach np. Nauki pokrewne czy Historia badań. Pojawiły się wówczas także, jako reguła, streszczenia w języku rosyjskim i angielskim, którymi zastąpiono przedwojenne streszczenia w języku francuskim.
|
Wkrótce jednak
nastąpiły kolejne, dość radykalne przeobrażenia pisma, w pewnej mierze związane z zaprzestaniem
wydawania Sprawozdań P.M.A. Od tomu XX(za rok 1954) Wiadomości Archeologiczne stały się oficjalnie kwartalnikiem
- zeszyt 1. ukazał się już (...) w nowej szacie tematycznej i graficznej, a redakcja liczyła na szeroki
odzew (...) nie tylko archeologów, ale także ze strony muzeologów i konserwatorów, jak również pracowników
naukowo-technicznych tych specjalności. Wprowadzono podział tekstów na działy zatytułowane: Rozprawy,
Materiały, Odkrycia, Miscellanea, Ochrona Zabytków, Muzealnictwo i Konserwatorstwo, Sprawozdania,
Recenzje, Kronika. Na okładkach pojawiły się winiety przedstawiające efektowne zabytki omawiane w
jednym z artykułów zamieszczonych w zeszycie. Te zmiany - a de facto powrót do tradycyjnego układu
pisma, zapoczątkowanego jeszcze w latach 1920-tych - znalazły formalną podbudowę w decyzjach Rady
Redakcyjnej Wiadomości Archeologicznych podjętych na posiedzeniu w 1954 roku. Wybrany po raz pierwszy
szef tej Rady, prof. Witold Hensel, zaproponował wówczas usunięcie z tytułu czasopisma słów organ PMA,
co wkrótce stało się faktem (począwszy od tomu XXIII/1:1956). Na tymże spotkaniu dyrektor Państwowego
Muzeum Archeologicznego prof. Zdzisław Rajewski mówił o konieczności rozbudowania pisma o działy
poświęcone problematyce konserwatorskiej i muzealniczej, także w rozumieniu informacji i sprawozdań
z pracy muzeów lub działów archeologicznych i działań konserwatorów wojewódzkich, niedysponujących
własnymi wydawnictwami. Artykuły takie grupowane były w działy o różnych nazwach (Ochrona zabytków,
Muzealnictwo, Muzealnictwo i konserwatorstwo, Konferencje, muzealnictwo i ochrona zabytków itp.),
ale też umieszczane w tradycyjnym dziale Kronika. Już w 1958 roku Wiadomości Archeologiczne określane
były jako kwartalnik muzealnictwa i konserwatorstwa archeologicznego w Polsce (ale też jeszcze organ
Państwowego Muzeum Archeologicznego; tom XXV/4:1958 [wyd. 1959]), choć jedynie przy okazji
informacji o zmianie wydawcy. Problematyka ta z czasem uzyskała swoiste namaszczenie w postaci
wprowadzenia nowego podtytułu: organ muzealnictwa i konserwatorstwa archeologicznego
(tom XXXII/1-2:1966, wyd. 1967).
|
Na poważne problemy, oczywiste w ówczesnej sytuacji ekonomicznej, napotkała edycja tomu XL (za rok 1975) - z uwagi na trudności z uzyskaniem papieru zeszyty 3. i 4. ukazały się dopiero w 1976 roku, zaś w wypadku kolejnego tomu (XLI za rok 1976), z rocznym opóźnieniem wydrukowano już zeszyty 2., 3. i 4. W tym samym roku wydane zostały także jedyne dwa zeszyty tomu XLII Wiadomości Archeologicznych (za rok 1977) - czasopismo stało się w zasadzie półrocznikiem, a jego objętość drastycznie spadła (tom XLI - 496 stron, tom XLII - 255 stron). Redakcja apelowała do autorów o skracanie nadsyłanych tekstów (tom XLIII/2:1978, str. 3 okładki), a wkrótce poinformowała o radykalnym, oficjalnym ograniczeniu objętości wydawnictw (tom XLIV/1:1979 [wyd. 1980], str. 103). Jeszcze większe kłopoty przyniósł początek lat 1980-tych. Reglamentacja papieru i możliwości druku spowodowała, że kolejne zeszyty tomów XLIV (za rok 1979) i XLV (za rok 1980) ukazywały się z rocznym lub dwuletnim opóźnieniem, zaś następnych, XLVI (za rok 1981) i XLVII (za rok 1982) już dwu- lub trzyletnim. W drugiej połowie dekady opóźnienia te sięgnęły pięciu-sześciu lat (!), co znalazło wyraz w skomplikowanym sposobie datowania edycji poszczególnych zeszytów (zob. np. tom XLIX, zesz. 1:1984/1988 [wyd. 1988], zesz. 2:1983 (1989) [wyd. 1989], czy tom LI, zesz. 2:1986-1990 [wyd. 1992]). Redakcja czasopisma zmuszona była wyjaśniać przyczyny takiego stanu rzeczy i kilkakrotnie podejmować desperackie próby uzgodnienia dat edycji i druku kolejnych zeszytów (tom XLVII/2:1982 [wyd. 1985] str. 3 okładki; tom LI/1:1986-1990 [wyd. 1992], str. 2 okładki).
|
Przejmując ostatecznie w połowie lat 1990-tych wydawanie czasopisma PMA wprowadziło pewne istotne zmiany w szacie graficznej Wiadomości Archeologicznych, przy utrzymaniu tradycyjnego wzorca, w szczegółach ustalonego ostatecznie w połowie lat 1960-tych. Pismo uzyskało sztywną, lakierowaną okładkę o zwyczajowo białej barwie, zachowano pisany czerwoną czcionką (od tomu XX/1:1954) tytuł w brzmieniu francuskim (od tomu V:1920), natomiast czarno-białą winietę (od tomu XX/1:1954) zastąpiła barwna. Począwszy od kolejnego tomu (LIV:1995-1998 [wyd. 2001]) Wiadomości Archeologiczne wydawane są jako rocznik. W LVI tomie czasopisma (za lata 2002-2003 [wyd. 2003]) wprowadzono zasadę drukowania obok standardowych streszczeń w języku angielskim również streszczeń w językach odpowiadających przedmiotowi publikacji (np. litewski, białoruski, rosyjski), a także opatrywania wszystkich ilustracji podpisami w języku angielskim; wcześniej (tom LI/2:1986-1990, wyd. 1992) zaniechano regularnego opatrywania tekstów skrótami w języku rosyjskim. Począwszy od tomu LVII (za lata 2004-2005 [wyd. 2005]) redakcja postanowiła zrezygnować z dotychczasowego podtytułu, jako od wielu już lat nieodpowiadającego właściwemu profilowi pisma (osobny dział Muzealnictwo i konserwatorstwo po raz ostatni pojawił się w tomie XLVIII/2:1983 (1987) [wyd. 1987] ).
|
Tom LVI Wiadomości Archeologicznych ukazał się w 75. rocznicę powołania Państwowego Muzeum Archeologicznego. Wcześniej wydane zostały dwa inne tomy jubileuszowe -
tom XXXIII/3-4, za rok 1968 w 45. rocznicę faktycznego rozpoczęcia działalności przez PMA i
tom XXXVIII/2, za rok 1973 w 50. rocznicę PMA, stulecie Wiadomości Archeologicznych i 330. rocznicę wzniesienia gmachu Arsenału, współczesnej siedziby muzeum.
|
Więcej:
Zdzisław RAJEWSKI, Państwowe Muzeum Archeologiczne w latach 1923-1968, "Wiadomości Archeologiczne", t. XXXIII/3-4:1968, s. 255-294.
Wojciech BRZEZIŃSKI, 75 lat Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, "Wiadomości Archeologiczne", t. LVI:2002-2003 (2003), s. 3-6.
Wojciech NOWAKOWSKI, Działalność naukowa PMA, op. cit. , s. 7-11.
Danuta PIOTROWSKA, Z dziejów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, op. cit. s. 9-35.
|
Indeksy
Wydrukowany w 1957 roku tom XXI (za lata 1955/56), wydany w jednym woluminie, zawiera indeks tomów I-XX, opracowany przez Jerzego Antoniewicza. Kolejny indeks, uwzględniający zawartość tomów XXII-XXXV i zestawiony przez Marka Halickiego, opublikowano w tomie XXXVI/4 za rok 1971 (wyd. 1972), zaś trzeci, i jak dotychczas ostatni, obejmujący tomy XXXVI-XLVII a przygotowany przez Ewę Gieysztor-Szymczak, ukazał się w tomie L/1:1985 (1989) (wyd. 1989).
|
|
Od 1954 roku (tom XX) edycją czasopisma zajmował się Komitet redakcyjny tworzony przez Zdzisława
Rajewskiego i Jerzego Antoniewicza, wspomaganych przez Radę Redakcyjną. Wcześniej (tomy XVII-XIX)
informacji o redaktorach poszczególnych tomów w zasadzie nie podawano, co być może podkreślać miało
kolektywny charakter tych prac; sekretarzem redakcji był wówczas Jerzy Antoniewicz. W roku 1957
(tom XXIV/1-2) miejsce dotychczasowego Komitetu Redakcyjnego zajął zespół redaktorów tworzony
przez redaktora naczelnego Zdzisława Rajewskiego, sekretarza Jerzego Antoniewicza i redaktora działu
Witolda Bendera. W 1959 roku (tom XXVI/1-2), po ustąpieniu Jerzego Antoniewicza, stanowisko
zastępcy redaktora naczelnego objął Jerzy Halicki, późniejszy wieloletni członek zespołu
(do tomu XLVI/2:1981 [wyd. 1984]). Poważniejsze zmiany w zespole redakcyjnym przyniósł rok
1975. Po śmierci w 1974 roku Zdzisława Rajewskiego redaktorem naczelnym został nowy dyrektor
PMA Krzysztof Dąbrowski (tom XL/1:1975), zaś do zespołu włączono kolejnych redaktorów, w tym
dzisiejsze zastępczynie (od tomu L/2:1985) redaktora naczelnego Teresę Dąbrowską i Teresę Węgrzynowicz.
Oba zeszyty tomu XLIV powstały jeszcze pod redakcją Krzysztofa Dąbrowskiego, zmarłego w 1979 roku.
W 1981 stanowisko redaktora naczelnego objął jego następca, Jan Jaskanis (tom XLV/2:1980 [wyd. 1982]),
który pełnił tę funkcję do swego przejścia na emeryturę w roku 2000. Od roku 2001 redaktorem naczelnym jest dzisiejszy dyrektor PMA Wojciech Brzeziński (zob. tom LIV:1995-1998 [wyd. 2001], s. 2). W latach 1980-2000 skład redakcji Wiadomości Archeologicznych ulegał
kilkakrotnym zmianom. Począwszy od tomu L/2 (za rok 1985, wyd. 1990) do zespołu dołączyli Andrzej J. Tomaszewski, Grażyna Dmochowska-Orlińska i Wojciech Brzeziński, a także, na krótko, Wojciech Rozwadowski (sekretarz redakcji w latach 1990-1992), od tomu LII/1 (za lata 1991-1992 [wyd. 1992]) Jacek Andrzejowski (od roku 2001 sekretarz redakcji), a od tomu LIV (za lata 1995-1998 [wyd. 2001]) Radosław J. Prochowicz, którzy obok Teresy Dąbrowskiej i Teresy Węgrzynowicz tworzą dzisiejszą Redakcję Wiadomości Archeologicznych.
|
Wydawcy
Kilka pierwszych, powojennych tomów Wiadomości Archeologicznych wydanych zostało przez Państwowe Muzeum Archeologiczne. Od roku 1954 (tom XX), razem ze zmianą układu pisma, funkcję wydawcy przejęło Państwowe Wydawnictwo Naukowe, a w 1959 roku Książka i Wiedza, pod której egidą ukazał się tylko tom XXXVI i zeszyt 1. następnego. Od 1961 roku (tom XXVII/2), przez niemal 15 kolejnych lat, Wiadomości Archeologiczne wydawane były przez Ossolineum. W 1974 roku (tom XXXIX/1) rolę edytora ponownie przejęło PMA, które, z wyjątkiem tomów od XLVI/1:1981 (wyd. 1984) do LIII/1:1993-1994 (wyd. 1995) opublikowanych przez Wydawnictwa Akcydensowe, do dzisiaj samodzielnie wydaje Wiadomości Archeologiczne.
|
|
|
