W drugiej połowie I tysiąclecia przed narodzeniem Chrystusa na europejskiej arenie dziejów dominują politycznie i kulturowo Celtowie. Począwszy od II w. p.n.e. ich potęga zaczyna się chwiać pod coraz silniejszym naporem rosnącego z roku na rok w siłę, świetnie zorganizowanego państwa - Republiki Rzymskiej, oraz naciskających od północy plemion germańskich. Jednak cywilizacyjne oddziaływania ludów celtyckich nadal obejmują znaczne obszary Europy Środkowej, sięgając Bałtyku i Morza Północnego. Po ich wpływem w początkach II w. p.n.e. na ziemiach obecnej Polski dochodzi do radykalnych przemian w gospodarce i osadnictwie, a zapewne także w wierzeniach i organizacji społecznej zamieszkujących tu plemion.

U podstaw tych przemian leży masowe zastosowanie żelaza do produkcji narzędzi, broni i ozdób, wzorowanych na wyrobach celtyckich. Ludy zajmujące obszary środkowej i południowej Polski formują wówczas jednolitą kulturę, która trwa, powoli się zmieniając, aż po połowę V w. n.e., tj. przez niemal 700 lat. Materialne pozostałości tych ludów, odkrywane już od początku XIX w. liczne osady i cmentarzyska z ogromną ilością glinianych naczyń, części uzbrojenia, elementów stroju, narzędzi i przeróżnych przedmiotów codziennego użytku, archeolodzy nazywają kulturą przeworską. Nazwa pochodzi od dużej, charakterystycznej nekropoli, odkopanej w 1905 roku we wsi Gać koło Przeworska.

   Plemiona kultury przeworskiej utrzymywały bliskie kontakty z Celtami, szczególnie z grupami osiadłymi na północ od Karpat, a po politycznym upadku Celtów z Cesarstwem Rzymskim, które w początkach I w. n.e. oparło swe granice o Ren i Dunaj. Archeologicznym śladem tych powiązań są znajdowane na ziemiach polskich liczne wyroby importowane z Południa, a także wyraźnie widoczne w wytworach miejscowego rzemiosła naśladownictwo stylu i mody celtyckiej, a później rzymskiej. Główną przyczyną zainteresowania antycznych cywilizacji środziemnomorskich terenami leżącymi na północ od Karpat jest bursztyn - tajemniczy "płonący kamień" zbierany gdzieś na wybrzeżach Oceanu Północnego (tj. Morza Bałtyckiego). Wędrował on na Południe handlową trasą wiodącą znad Bałtyku przez Kujawy, Dolny Śląsk i Bramę Morawską ku Adriatykowi, trasą wytyczoną setki lat wcześniej, a przez Rzymian nazwaną szlakiem bursztynowym. Wraz z bursztynem do Rzymu docierały wieści o tych odległych terenach, skrzętnie notowane przez rzymskich historyków, geografów a zapewne nade wszystko przez wywiad wojskowy. Do dziś przetrwały tylko ich strzępy, stanowiące bezcenne fundamenty pisanej historii naszych ziem. Pojawia się wówczas po raz pierwszy nazwa Wisły - VISTVLA, i wzmianki o ludach nad rzeką tą osiadłych. Podana w końcu I w. n.e. przez Tacyta informacja o Lugiach - związku plemion zamieszkałych na północ od Karpat - zdumiewająco dokładnie odpowiada archeologicznej kulturze przeworskiej. Wydaje się, że trzon owych Lugiów stanowiły plemiona wschodniogermańskich Wandalów. Różne źródła wymieniają też nazwy licznych plemion oraz nazwy miejscowe. Z tych najbardziej znana jest Kalisia, wspomniana w dziele Klaudiusza Ptolemeusza, w 2. połowie II w. n.e. Prawdopodobnie jednak leżała ona na południe od Karpat i z położonym na Prosną Kaliszem niewiele miała wspólnego.

   Parokrotnie plemiona kultury przeworskiej otarły się bezpośrednio o wielką historię Cesarstwa Rzymskiego. Za panowania Nerona przez ich tereny przewędrował rzymski urzędnik, eques Romanus, wysłany po bursztyn w oficjalnej ekspedycji państwowej. W latach 91/92 n.e. cesarz Domicjan wspomógł Lugiów oddziałem konnicy w ich walkach z Kwadami. Wreszcie za panowania Marka Aureliusza, w 179/180 r. w czasie tzw. wojen markomańskich legioniści rzymscy przezimowali w LEVGARICIO, dzisiejszym Trenczynie w Słowacji, tuż obok domen lugijskich. Być może Rzymianie przekroczyli wówczas Karpaty...

   Niespełna 100 lat później w kontaktach z Rzymem Wandalowie stają się stroną aktywną. Przed połową III w. Hasdingowie, jeden z głównych odłamów wandalskich, atakują naddunajskie prowincje Cesarstwa. W wieku V cały ten lud przemierza ogromne połacie prowincji rzymskich od Panonii po Hiszpanię, skąd po krótkim pobycie przeprawia się do Afryki. Ich efemeryczne państwo założone na wybrzeżu dzisiejszej Tunezji i Algierii, chwilami będące śródziemnomorską potęgą, pada pod ciosami armii bizantyjskiej w 1. połowie VI w. Wandalowie znikają wówczas z kart historii. Własnym głosem przemówili tylko raz - na żelaznym grocie znalezionym w Rozwadowie nad Sanem widnieje uszkodzony napis runiczny ...KRLAS lub ...KRLUS. Imię wojownika?

   To, co o ludach kultury przeworskiej (Lugiach, Wandalach...) wiemy pewnego, oparte jest na danych archeologicznych. Wiemy, że zajmowali się rolnictwem i hodowlą, ale to właśnie z ich terenów znane są największe w Barbaricum huty starożytności - liczące tysiące dymarek centra produkcji żelaza na zachodnim Mazowszu i w Górach Świętokrzyskich, gdzie też znajduje się jedyna w Europie kopalnia wysokoprocentowej rudy.

   Zmarłych swoich palili na stosach i wraz z osobistym dobytkiem, rytualnie niszczonym na wzór zwyczajów celtyckich, grzebali bezpośrednio w ziemi lub w glinianych popielnicach. Są też jednak pochówki nieciałopalne, wyposażone w srebro i złoto, rzymskie naczynia brązowe i szklane, ale pozbawione broni, przykrywane kurhanami i lokowane poza rodowymi cmentarzami. Władcy, wodzowie, lokalne "dynastie" czy może kupiecka arystokracja?

   Prowadzili ożywiony handel z wieloma rejonami Europy - szlaki kupieckie (zapewne i rozbójnicze!) wiodły nad Morze Czarne, nad wschodni i południowy Bałtyk, do Skandynawii i przede wszystkim ku prowincjom rzymskim. O bliskich kontaktach z sąsiednimi ludami czym świadczą liczne obce wyroby znajdowane na przeworskich osadach i nekropolach. Równie daleko rozchodziły się wytwory plemion przeworskich. Powodowało to wyraźne upodobnienie stylu życia mieszkańców środkowoeuropejskiego Barbaricum, dostrzegane przez rzymskich kronikarzy.

    Żyli na rubieżach cywilizacji antycznych, bliscy i zarazem dalecy światu śródziemnomorskiemu, pozostając, jak większość "barbarzyńców", pod jego magnetycznym wpływem. Jawiący się jako źródło wszelkiego luksusu Rzym przyciągał niezmiennie. I gdy załamała się jego potęga ruszyli wraz z innymi Germanami Środkowej Europy by mieć swój udział w łupach. Intensywne w IV i w początku V w. osadnictwo przeworskie po połowie tego stulecia zanika niemal zupełnie. Pojedyncze ślady osad i cmentarzysk nawiązujących do tradycji kulturowych okresu wpływów rzymskich spotykane aż po początek VI w. podkreślają jedynie dojmujące wrażenie pustych, porzuconych obszarów.

   Nadszedł czas historycznych Słowian...