Obozowisko i cmentarzysko mezolityczne w Mszanie

Filip Marciniak, Marian Marciniak
read in english »


Wielokulturowe stanowisko 14 w Mszanie (powiat brodnicki, województwo kujawsko- pomorskie) położone jest w północno- -wschodniej części Pojezierza Chełmińskiego, w pradolinie Drwęcy, na jej prawym brzegu, około 600 m powyżej obecnego ujścia Rypienicy. Odkryte zostało w 1986 r. Podczas dziesięciu sezonów prac wykopaliskowych (1986–1995) przebadano około 600 m2 stanowiska, czyli około ¾ jego zachowanej do dziś powierzchni. Cały odkryty na stanowisku inwentarz znalezisk (krzemienie, kamienie, ceramika, kości) zamyka się chronologicznie w okresie od starszego mezolitu po koniec wczesnej epoki brązu, to jest w latach ok. 8500–1500 p.n.e. i liczy blisko pół miliona okazów.

Śladem osadnictwa ludzkiego z przełomu starszego i młodszego mezolitu jest unikatowy w skali europejskiej obiekt mieszkalny. Dzięki specyficznej budowie wydmy, zarys i ślady jego konstrukcji zachowały się doskonale i pozwoliły na dokonanie w miarę pełnej i wiernej rekonstrukcji. Obiekt ten, o konstrukcji słupowo-plecionkowej, zbudowany był z około 90 żerdzi o średnicy od 3 do 12 cm, wkopanych gęsto obok siebie. Miał zarys kolisty o średnicy 3,15 m. Część żerdzi przypuszczalnie związana była w górnej części w stożek o wysokości około 4–5 m. Ściany szałasu wzmocniono gęstą plecionką z gałązek i trzciny. Całość mogła być nakryta skórami. Podłoga znajdowała się około 40 cm poniżej pozio- 		mu ówczesnego gruntu, a wkopana część żerdzi i przyziemna partia ściany oblepione była polepą glinianą, aby odprowadzać wody opadowe na zewnątrz obiektu.

Zachowane w bryłkach polepy odciski pozwalają na bardzo precyzyjne odtworzenie konstrukcji i sposobu budowy obiektu. Korytarzowe wejście, zagłębione w ziemię i prawdopodobnie również nakryte rodzajem tunelu, znajdowało się w północno-wschodniej części szałasu. We wnętrzu szałasu, przy południowo-zachodniej ścianie odkryto wyłożone kamieniami ognisko o wymiarach około 80×100 cm. Staranna konstrukcja oraz ognisko w środku obiektu wskazują, że była to budowla chroniąca przed zimnem, a więc użytkowana w okresie od późnej jesieni do wczesnej wiosny. W ramach badań eksperymentalnych, prowadzonych w trakcie wykopalisk, wykonano rekonstrukcję odkrytego obiektu mieszkalnego.

Poza niezwykle interesującym obiektem mieszkalnym, na stanowisku odkryto również 5 grobów ludzkich oraz pochówek ciałopalny 2 dzików. Towarzyszył im krąg ognisk o charakterze kultowym związany z cmentarzyskiem. Datowanie tych obiektów zamyka się w przedziale 8500–8200 p.n.e.
Widok na rzekę Drwęcę ze stanowiska mezolitycznego Mszano 14. Fot. Ł. Smoliński
Grób nr 1 i jama A: jama grobowa miała wymiary 0,9×2 m i głębokość do 1,2 m poniżej stropu gleby preborealnej. Ściany jamy obudowane zostały ustawionymi pionowo belkami sosnowymi o średnicy od 15 do 25 cm. Na dnie komory grobowej odkryto szkielet kobiety w wieku 18–22 lat, o wzroście około 160 cm, leżącej na lewym boku. Kobieta prawym ramieniem obejmowała zwłoki półtorarocznego dziecka. Pochówek zorientowany był wzdłuż osi 60° na E od N. Zwłoki przed złożeniem do komory grobowej obłożone zostały korą z drzewa liściastego. Górna część zwłok kobiety oraz dziecko posypane zostały różnymi mieszankami ochry oraz piasku (0,98% Fe2O3). Mieszaniny barwnika i piasku, którymi posypano zwłoki kobiety i dziecka, przygotowane były osobno. Po złożeniu zmarłych grób spalono i następnie zasypano. W grobie tym odkryto liczne fragmenty szkliwa zębów – siekaczy jelenia, łosia i tura, natomiast w okolicy głowy oraz ramion kobiety znaleziono fragmenty siekaczy dzika (jedynek, nie „szabli”) z otworami przewierconymi w korzeniach. Pozwala to przypuszczać, że kobieta wyposażona była w naszyjnik wykonany z kilkunastu zębów dzika. Do północno-wschodniego narożnika jamy grobowej przylegała jama towarzysząca (A), o kształcie odwróconego, ściętego stożka o średnicy około 1 m oraz głębokości 0,7 m. W jamie tej także zaobserwowano działanie ognia. W bocznej ścianie komory grobowej znajdował się wydrążony na głębokość ręki otwór, w którym umieszczona była nieobrobiona bryłka bursztynu o wymiarach około 3×5 cm. W okolicach dłoni kobiety znajdował się niewielki przedmiot kościany – prawdopodobnie prostokątna płytka o wymiarach około 10×2 cm. Niestety przedmiot ten rozpadł się zaraz po odsłonięciu, jeszcze przed wydobyciem z ziemi. Badania przeprowadzone na resztkach zwęglonej kory drzewnej metodami C14 dały daty 8890±180 BP¹ i 8680±130 BP.

¹ BP, czyli Before Present (ang. „przed teraźniejszością”), to system oznaczania lat stosowany w geologii i archeologii do oznaczania wydarzeń z przeszłości. Za „teraźniejszość” przyjęto rok 1950 (przyp. red.).
***
Grób nr 2: zniszczony w znacznym stopniu przez wkopaną w niego neolityczną jamę, ujawnił jedynie ślady spalenizny, ochry oraz szkliwa z zębów zwierzęcych, co pozwala łączyć ten obiekt z funkcją grobową. Jego niewielki, zachowany fragment można interpretować jako pochówek małego dziecka.

Grób nr 3 i jama B: jama grobowa miała wymiary 2×0,9 m oraz głębokość 1,4 m, a przylegająca do niej jama towarzysząca – średnicę 0,5 m i głębokość 1 m. Także tu jama grobowa została obłożona belkami sosnowymi, jednak obudowa była pozioma, zbliżona do konstrukcji zrębowej. W grobie nr 3 odkryto pozostałości zwłok dziecka w wieku od 6 do 8 lat, złożonego w pozycji wyprostowanej, na plecach, z głową skierowaną 60° na E od N. Zmarły obłożony został korą z drzewa liściastego, tworzącą rodzaj trumny, którą przy głowie ustabilizowano piaskiem pochodzącym z rzeki. Liczne znaleziska szkliwa z zębów kilkudziesięciu jeleni, łosi i turów, pokrywające całe zwłoki dziecka, a także ślady wyświeceń na szkliwie, wskazują na to, że zęby naszyte były na ubranie, jednak brak korzeni zębów nie pozwala odtworzyć techniki naszywania. Zwłoki posypane zostały mieszaniną piasku i ochry (1,43% Fe2O3), która wypełniła całą jamę grobową warstwą o miąższości 25 cm. Następnie jama grobowa i towarzysząca poddane zostały działaniu ognia. Na dary grobowe odkryte w grobie nr 3 składają się: fragment doborowego wióra z krzemienia czekoladowego oraz bryłka gezy kredowej ze śladami po skałotoczach. Data dla tego grobu uzyskana metodą C14 to 8650±140 BP.

Grób nr 4 i jama C: na tle poprzednich znalezisk obydwa te obiekty wyróżniają się nie tylko budową i przypuszczalną obecnością kopca nad komorą grobową, ale i pozycją, w jakiej prawdopodobnie złożone zostały zwłoki. 		Jama towarzysząca miała kształt odwróconego stożka o średnicy 1,5 m oraz głębokości 1 m i nosiła ślady bardzo intensywnego wypalania jej zawartości. Z kolei jama grobowa miała kształt prostokątny o wymiarach 1,5×1 m i głębokości do 0,8 m. W północno-wschodniej części została pogłębiona do 1,3 m i tworzyła wykop w formie schodka. Na najniższym poziomie jamy grobowej odkryte zostały ślady po cienkich żerdziach drewnianych, stanowiących obstawę boków grobu. W wypalonym wypełnisku jamy grobowej znajdowała się mieszanina ochry i piasku (1,5% Fe2O3) oraz szkliwo z zębów dużych przeżuwaczy: jelenia, łosi i tura. Obserwacje te pozwalają przypuszczać, że był to grób dorosłego osobnika, pochowanego w pozycji siedzącej, z nogami opuszczonymi do specjalnie pogłębionego wykopu, z twarzą skierowaną w kierunku E (także około 60° od N). Dla tego obiektu uzyskano datę 8840±170 BP.

Grób nr 5: jama grobowa miała wymiary 2,3×0,7 m i głębokość 1,6 m od stropu kopalnej gleby preborealnej (tj. około 3,1 m poniżej poziomu gleby dzisiejszej). Podobnie jak w przypadku grobu nr 3, podczas badań stwierdzono tu obstawę drewnianą. Belki sosnowe leżały w układzie poziomym, przypominającym konstrukcję zrębową. W grobie tym złożone zostały zwłoki 8–9-letniego dziecka w pojemniku z kory drzewnej, w pozycji wyprostowanej na wznak, z głową skierowaną 70° na E od N. Górna część zwłok oraz głowa zostały posypane mieszaniną ochry i piasku (1,42% Fe2O3), a zawartość grobu wypalona. W grobie, oprócz szkliwa z zębów zwierzęcych (jelenia, łosia i tura), odkryto po obu stronach głowy nieboszczyka dwa krzemienne trójkąty z retuszem trzeciego boku oraz dwa wióroodłupki. Pochodziły one prawdopodobnie z tej samej bryłki surowca (rdzenia). W spągu jamy grobowej odkryto niewielką (ok. 2×3 cm), nieprzepaloną bryłkę bursztynu. Datowanie tego grobu według dat C14 wynosi 8100±70 BP.
Mezolityczny grób 5 na stanowisku Mszano 14. Fot. M. Marciniak
Grobom ludzkim towarzyszył krąg ognisk nakrytych brukami kamiennymi. Krąg miał średnicę około 10–12 m i składał się z niewielkich ognisk o średnicy do 0,4 m, oddalonych od siebie około 0,6–0,8 cm. Budowa ognisk wykluczała ich użytkowy charakter. Przy jednym z ognisk odkryto ciałopalny pochówek dwóch dzików (osobnika dorosłego i warchlaka), co wskazuje jednoznacznie na ich kultowy charakter. Może to świadczyć o totemowym charakterze tego zwierzęcia dla grupy użytkującej cmentarzysko w Mszanie.

Cmentarzysko w Mszanie jest najstarszym tego typu obiektem na Niżu Europejskim. Wniosło ono nieoceniony wkład m.in. do badań nad kulturą duchową i społeczną najstarszych populacji mezolitycznych w Europie. Chronologia i konsekwentny obrządek pogrzebowy wskazują, że było to miejsce pochówków, użytkowane przez jedną lub co najwyżej parę grup związanych w ciągu kilku generacji. Wiele elementów obrządku pogrzebowego miało unikatowy charakter. Należy do nich zaliczyć: specyficzną szkieletowo-ciałopalną formę pochówków, budowę drewnianych komór grobowych, obecność jam towarzyszących grobom oraz krąg ognisk i ciałopalny pochówek dwóch dzików w obrębie cmentarzyska. Nadpalanie zwłok i wypalanie konstrukcji grobowych jest najstarszym na Niżu Europejskim śladem stosowania ognia w obrządku pogrzebowym. W grobach z Mszana stwierdzono obecność olbrzymiej ilości ochry – czerwonego barwnika, powszechnie stosowanego do posypywania zwłok w okresie od paleolitu po epokę brązu. W jednym z grobów wyeksplorowano co najmniej 3,5–4 dm3 czystej ochry. W literaturze powszechnie przyjmuje się, że ochra była wydobywana i sprowadzana z północno-wschodnich obrzeży Gór Świętokrzyskich. Znaleziska z Mszana dowodzą, że łowcy mezolityczni potrafili produkować 		czerwony barwnik mineralny na miejscu. Taką możliwość potwierdziły wyniki eksperymentu przeprowadzonego na stanowisku przez Romana Buczkowskiego – chemika z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Zwłoki w poszczególnych grobach ułożone były różnie. Kobieta w grobie nr 1 spoczywała na boku, obejmując dziecko, osobnik w grobie 4 pochowany został w pozycji siedzącej. Dzięki analogiom etnograficznym wiemy, że w niektórych społecznościach ludzie, którzy ponieśli śmierć w walce lub polowaniu, grzebani byli w odmiennych od reszty pozycjach. W grobach nr 3 i 5 ciała złożono na wznak. Wszystkie pochówki skierowane były głowami w kierunku północno- wschodnim, około 60 stopni od północy magnetycznej. Na podstawie analiz paleoastronomicznych i odchylenia osi grobów w kierunku punktów wschodu słońca na horyzoncie, można określić przybliżony czas złożenia opisywanych pochówków na wczesną wiosnę lub późną jesień. Wiązać to można z okresami zasiedlania stanowiska, które potwierdzone zostały też przez badania szczątków kostnych ryb, wskazujących na ten sam, wczesnowiosenny okres bytowania gromad ludzkich na omawianym terenie. Bardzo ważnych obserwacji dostarczył grób nr 3, w którym w okolicach głowy i tułowia dziecka stwierdzono obecność co najmniej 100 siekaczy jelenia, łosia i tura, stanowiących pierwotnie ozdobę stroju. Może to świadczyć to o zastosowaniu odświętnego stroju przy pochówku, a w połączeniu z ogromną ilością ochry – o wyjątkowej pozycji tego dziecka w grupie. Wszystkim pochówkom towarzyszyły jamy, powiązane z grobami. W jamach odkryto ślady działania ognia w postaci węgli drzewnych, przepalonych krzemieni i kości zwierzęcych. Jamy te musiały odgrywać ważną rolę podczas obrzędów związanych z pochówkami.
Rekonstrukcja szałasu mezolitycznego na stanowisku Mszano 14. Fot. M. Marciniak
Wyposażenie grobowe, składające się z przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych, nie mogło zachować się do naszych czasów, nawet jeśli oryginalnie umieszczano takie przedmioty w grobach. Na składanie przedmiotów wykonanych z kości wskazuje niezidentyfikowany zabytek kościany znaleziony obok ręki pochowanej kobiety w grobie nr 1. Warto tu jeszcze wspomnieć o bryłkach bursztynu, odkrytych w grobach 1 i 5. W grobie nr 1 złożono je w miejscu chronionym przed spaleniem, zaś w grobie 5 – już po wygaśnięciu ognia.

W przypadku grobu nr 1, zawierającego pochówek kobiety z dzieckiem, można domniemywać, że dziecko zostało zabite, kiedy umarła jego matka. Badania antropologiczne potwierdzają, że dzieci w społeczeństwach łowiecko-zbierackich do 2–3. roku życia karmione były piersią. Kiedy matka umierała, a w grupie nie było kobiet w wieku reprodukcyjnym, które mogły ją zastąpić, dziecko nie miało szansy przeżyć. 		Zwyczaj zabijania dziecka po śmierci matki jest znany również z obserwacji etnograficznych. Istnienie tego zwyczaju w społecznościach mezolitycznych może być poświadczone znaczną liczbą wspólnych pochówków matki i dziecka w wieku do 3 lat, odkrywanych w Europie.

Opisywane cmentarzysko nie posiada bliskich analogii na Niżu Europejskim. Z terenów Polski znane są natomiast przykłady pochówków w pozycji siedzącej, odkryte w Janisławicach w woj. łódzkim i w Woźnej Wsi w woj. podlaskim. W grobach z Dręstwa na Suwalszczyźnie zaobserwowany został zwyczaj krępowania zwłok oraz pochówki w pojemnikach z materiałów organicznych. Z kolei ślady stosowania ognia w trakcie ceremonii pochówku odkryte zostały na stanowiskach XI i XVII w Wieliszewie na Mazowszu. Obecność węgli drzewnych w komorach grobowych odnotowano na stanowisku Popovo, położonym na wschód od jeziora Onega. Odkryto tam ponadto obiekty podobne do jam towarzyszących, zbliżoną liczbę grobów o orientacji NE–SW oraz rytualny pochówek psów.

A Mesolithic camp and cemetery at Mszano

Filip Marciniak, Marian Marciniak


Discovered in 1986 the site no. 14 at Mszano (Brodnica district, Kujawsko-Pomorskie Voivodeship) lies in the north-eastern area of Chełmno lake district, in the ice-marginal valley of Drwęca River. Occupied by a succession of cultures it yielded a rich inventory of flint, stone, pottery and bone finds, a total of nearly 500.000 pieces, dating from the Early Mesolithic through to the Early Bronze Age, approximately 8500–1500 BC.

Human occupation on the turn of the Early and Late Mesolithic, is documented at Mszano by relics of a dwelling like no other recorded in Europe. This post-and-wattle structure was built using 90 or so stakes (between 3 and 12 cm in diameter) aligned vertically with no spaces between them. The hut was circular in outline, 3.15 m in diameter. Some of the stakes presumably were tied in their upper section to form a cone-shaped roof about 4–5 m high. Walls of the dwelling had a lining of a thick wattle of twigs and reed. The whole may have been additionally covered with hides. Inside the hut, by its south-western wall, were traces of a stone-lined hearth approximately 80x100 cm. Careful execution and presence of the hearth inside the hut suggest that the building was used as a shelter from the cold, presumably, in the period late autumn to early spring. 		Next to this extremely interesting dwelling structure the site at Mszano also yielded 5 human graves and a cremation burial of two boar. They were accompanied by a circle of hearths thought to be associated with worship and with the cemetery. These features were dated to 8500–8200 BC.

The cemetery at Mszano has no close analogies in the European Lowland. In Poland Mesolithic burials in a seated position are known from Janisławice (Łódź Voivodeship) and Woźna Wieś (Podlaskie Voivodeship). Evidence from graves discovered at Dręstwo (Suwałki region) indicate that some corpses were tied up prior to burial, others were placed in containers of organic material. The use of fire during the burial rite was documented at sites XI and XVII at Wieliszew (Mazowieckie Voivodeship). The presence of charcoal is confirmed in grave chambers discovered at Popovo, east of Lake Onega in Russia. Other finds included a number of features interpreted as ancillary pits, a similar number of graves aligned NE–SW and a ritual canine burial.