Elementy metodyki badawczej
Podstawowym celem analizy było oszacowanie płci i wieku zmarłego, rekonstrukcja jego przeżyciowej wysokości ciała, a także zarejestrowanie wszystkich zmian anatomopatologicznych (anomalii oraz cech przyczepów mięśniowych dających pogląd na tryb życia), pozostawiających widoczne ślady na kościach. Opracowując szkielet wykorzystano ogólnie przyjęte metody i opisy anatomiczne kośćca. Dokonano też rejestracji wszystkich dostępnych cech kraniometrycznych, epigenetycznych (niemetrycznych) i kranioskopowych.
Oznaczając płeć zmarłego, szczególną uwagę zwrócono na metryczne i opisowe cechy różnicujące, w których dymorfizm przejawia się w największym stopniu (przede wszystkim dotyczyło to cechonośnych kości czaszki oraz miednicy), w połączeniu z tzw. ogólnym wrażeniem morfologicznym. Niekiedy posiłkowano się pomiarami metrycznymi grubości lub/i średnicy poszczególnych kości szkieletu, jak też analizą ich masy.
W III kości śródstopia prawej w ⅓ jej wysokości odnotowano owalny otwór o gładkich, zobliterowanych brzegach. Badanie Rtg wykazało, że prawdopodobnie mamy do czynienia z chrzęstniakiem (chondroma), który przeżyciowo daje dolegliwości bólowe. Wspomniany otwór – nisza po chrzęstniaku – jest ostro odgraniczona z dyskretnymi zwapnieniami (zmiana pozapalna we wczesnej fazie z zakończonym procesem gojenia). Dodatkowo Człowiek z Janisławic cierpiał także na zmiany zwyrodnieniowe okolic stawowych, w tym stępowo-śródstopnych, łokciowego, śródręczno-paliczkowych.
Wysokość Człowieka z Janisławic obliczona na podstawie przybliżonych wartości kości długich wskazuje na około 165 cm. Zdjęcie Rtg wykazało, że cierpiał on na zmiany zwyrodnieniowe okolic stawowych, jak staw kolanowy, spowodowane trybem życia.
Jedynie na podstawie obrazu radiologicznego czaszki można było wnioskować o wieku zmarłego, ze względu na zawerniksowanie jej powierzchni podczas konserwacji przeprowadzonej po odkryciu znaleziska. Wiek szwowy osobnika można oszacować zatem na ok. 30-40 lat (adultus/maturus). Zdjęcie Rtg potwierdziło także asymetrię w obrębie części potylicznej czaszki i zarośnięcie prawego kanału słuchowego, co świadczy o głuchocie zmarłego na prawe ucho.
Hipotetyczna rekonstrukcja twarzy człowieka z Janisławic. Rys. M. Rdzanek
Niezwykle pomocne przy ustalaniu cech osobniczych „człowieka z Jani-
Badaniami tomograficznymi objęto kości długie – udową i piszczelową, uzyskując przekroje w płaszczyźnie strzałkowej i poprzecznej. Przeprowadzone wstępne badania densytometryczne2 miały na celu stworzenie bazy informacyjnej zawartości BMD (gęstość mineralna tkanki kostnej wyrażona w g/cm2) i BMC (zawartość minerału w kościach wyrażona w g) w unikatowym historycznym materiale kostnym, które będzie można wykorzystać do przyszłych badań porównawczych.
Ogólny stan zachowania kości był słaby, co miało w szczególności związek z mechanicznymi uszkodzeniami post mortem, jak też z długotrwałym zaleganiem szkieletu w rozlicznych pomieszczeniach magazynowych. Stopień fosylizacji (skamienienia) był znaczny, co pośrednio świadczy o starożytności analizowanego materiału. Barwa większości partii szkieletu była jasnobrązowa i żółtawa, z wyjątkiem czaszki i dwóch kości prawej kończyny górnej (ulna i radius) o kolorze ciemnobrązowym. Dodatkowo na zachowanej tylnej części puszki mózgowej stwierdzono ingerencję wtórną, w postaci pokrycia jej grubą warstwą werniksu, zacierającą rysunek szwów czaszkowych.
Pośród materiału kostnego odnotowano ponadto ceramiczne kopie niektórych elementów szkieletu (puszka mózgowa, femur d., tibia d., humerus d.), które nie były przedmiotem analizy. Ze szkieletu „człowieka z Janisławic” zachowały się następujące fragmenty kości:
- Czaszka: tylna część puszki mózgowej zniszczona mechanicznie w połowie kości ciemieniowych i skroniowych, a w części podstawy odcięta po linii końca części skalistej i połowy stoku (zachowana praktycznie cała kość potyliczna wraz z otworem wielkim i nieznacznie uszkodzoną częścią podstawną; znaczna część obydwu kości ciemieniowych i skroniowych wraz z wyrostkami sutkowymi i otworami słuchowymi zewnętrznymi); fragment podstawy czaszki z okolicy skrzydła większego lewej kości klinowej (z otworem owalnym i okrągłym) wraz z częścią brzegu klinowego kości skroniowej lewej; fragment lewej części kości czołowej z okolicy brzegu ciemieniowego i brzegu czołowego fragmentu kości ciemieniowej lewej wraz z częściowo zobliterowanym (zarośniętym) szwem wieńcowym (wykleja się z resztą czaszki).
- Kończyny górne: fragment głowy kości ramiennej; kość łokciowa prawa (brak wyrostka łokciowego oraz dystalnej części trzonu wraz z głową); kość promieniowa prawa (brak głowy i dystalnej części trzonu); kościec ręki lewej: kość łódeczkowata, śródręcze (IV) – nasada bliższa i dalsza uszkodzona, paliczek palca I – człon bliższy z fragmentem głowy paliczka (caput phalangis), paliczek środkowy palca IV, paliczek środkowy palca II (brak głowy), paliczek środkowy palca V (brak podstawy – Basis phalangis) i fragment trzonu paliczka dalszego palca III; kościec ręki prawej: kość śródręcza III (bez głowy i z fragmentem podstawy), fragment trzonu kości śródręcza IV (bez nasady bliższej i dalszej), fragment paliczka bliższego palca I, paliczek bliższy palca II, trzon paliczka bliższego palca III, paliczek bliższy palca IV, paliczek bliższy palca V bez głowy, paliczek środkowy palca II, fragment paliczka środkowego z zachowanym trzonem i fragmenty nasad paliczka środkowego palca IV i V łukowato wysklepione po stronie dłoniowej.
- Kończyny dolne: 6 fragmentów kości miednicznej lewej (wyklejone w jedną całość): trzon kości biodrowej wraz z talerzem, grzebień biodrowy, kość kulszowa (guz), 2 fragmenty z okolicy brzegu panewki, fragment gałęzi kości kulszowej; 2 fragmenty kości miednicznej prawej: trzon kości biodrowej i talerz biodrowy (brak grzebienia), kość kulszowa prawa wraz z guzem i częścią panewki; kość udowa lewa (brak nasady proksymalnej – szyjki i głowy; nasada dystalna odłamana post mortem, wyklejona); 6 fragmentów nasady dystalnej kości udowej prawej, w tym: duży fragment z okolicy przejścia trzonu w nasadę, kłykieć boczny, kłykieć przyśrodkowy (brak nadkłykcia przyśrodkowego); nadkłykieć przyśrodkowy (wyklejony z 2 fragmentow); kość piszczelowa lewa (zniszczone nasady w okolicy kłykci i kostki przyśrodkowej, ubytki); trzon kości strzałkowej prawej (złamany w proksymalnej części); nasada dystalna (kostka boczna) kości strzałkowej (wyklejona z trzonem); trzon kości strzałkowej lewej (złamany w dystalnej części; brak obydwu nasad – głowy i kostki bocznej); rzepka lewa (na fotografii wtórnie ułożona jako prawa i tak też opisana); kości stopy prawej: kość piętowa, kość skokowa, kość sześcienna, 5 kości śródstopia (I – uszkodzona nasada proksymalna, II–V – brak nasad dystalnych), 2 paliczki bliższe (I–II), paliczek dalszy prawy (I) – brak nasady dystalnej; kości stopy lewej: kość piętowa, kość skokowa, fragment kości łódkowatej, 5 kości śródstopia (nasada dystalna zachowana częściowo w kości I, nasada proksymalna zachowana w kości V, pozostałe w różnym stopniu erozji), 2 paliczki bliższe (I, IV).
Charakterystyka morfologiczna i patologiczna szkieletu
Wszystkie kości były dość masywne, średnio urzeźbione z wyraźną przewagą cech płciowych męskich, manifestujących się w szczególności w obrębie miednicy i czaszki. Proces obliteracji szwów widoczny był od strony endocranium. Na zewnątrz czaszki obserwację utrudniała gruba warstwa werniksu pokrywająca jej całą powierzchnię. Dopiero zdjęcie rentgenowskie pomogło ustalić, że szwy (pars complicata i bregmatica suturae coronalis:, pars lambdoidea i pars verticalis sutura sagittalis oraz całość sutura labdoidea) były jednostronnie otwarte. Jedynie pars temporalis suturae coronalis (C3) i pars obelica suturae sagittalis (S3) były częściowo zamknięte. Wiek szwowy zmarłego można oszacować zatem na ok. 30–40 lat (adultus/maturus), co w pełni potwierdziła całościowa obserwacja ukształtowania kości szkieletu postkranialnego (m.in. grubości ścian jam szpikowych i ich wysokości, zwartości istoty gąbczastej czy analiza struktury powierzchni i ciężaru kości). Rtg tylno-przedni kości udowej lewej był tylko częściowo pomocny ze względu na znaczną jej fosylizację oraz wtórne wypełnienia konserwatorskie, zaburzające czytelność obrazu radiologicznego. Na stosunkowo młody wiek osobnika wskazywały jedynie grube ściany trzonu kości.
Szacunkowa wysokość ciała „człowieka z Janisławic” obliczona na podstawie przybliżonych wartości długości kości udowej i piszczelowej lewej oraz kości strzałkowej prawej ( femur s. – dł. *410 mm, tibia s. – dł. *343 mm, fibula d. – dł. *322 mm) wahała się w granicach 158–165 cm. Pomiary fragmentów kości udowej lewej ( femur s. – grub. szyjki 33,5 mm) dawały wyniki nieco wyższe (166–170 cm). Wydaje się zatem, że mężczyzna z Janisławic mierzył około 165 centymetrów.
Czaszka „człowieka z Janisławic” jest masywna i krótka o obrysie pentagonoidalnym (norma verticalis) i romboidalnym, tępym (norma occipitalis). Kości ciemieniowe są zaokrąglone, natomiast kość potyliczna jest słabo dwuwypukła, nieznacznie wystająca (batrokefaliczna). Kość potyliczna posiadała dość dobrze zaznaczoną kresę karkową górną (kresa karkowa dolna była słabiej eksponowana) i dobrze wyrażoną guzowatość potyliczną zewnętrzną z wyraźnym inionem. Otwór wielki jest niemalże okrągły, kłykcie potyliczne w nieznaczny sposób inkludują w otwór wielki (cecha prymitywna). Zarówno makroskopowo, jak i na zdjęciu Rtg widoczna jest wyraźna asymetria i lekka deformacja przestrzeni nad guzowatością potyliczną wewnętrzną. Dół tylny czaszki ( fossa cranialis posterior) charakteryzuje brak wyraźnie zaznaczonej bruzdy zatoki poprzecznej (znaczne jej spłycenie). Kłykcie potyliczne są obniżone o małej powierzchni, brak jest widocznych otworów dla nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi). W części skalistej kości skroniowej prawej widoczny jest otwarty kanał tętnicy szyjnej wewnętrznej, zaś otwór słuchowy wewnętrzny wykazuje cechy zobliterowania. W Rtg półosiowym czaszki w rzucie na kość potyliczną stwierdzono obecność otworu słuchowego prawego, ale jednocześnie znaczne przewężenie z częściowym zamknięciem kanału słuchowego prawego, co w konsekwencji mogło oznaczać prawostronny niedosłuch lub głuchotę. Otwór sutkowy ( foramen mastoideum) występuje obustronnie; wyrostki sutkowe są duże i wystające i w znacznym stopniu spneumatyzowane. W kościach ciemieniowych od wnętrza czaszki widoczne są dołeczki ziarenkowe ( foveolae granulares), w które wchodzą wypustki opony pajęczej. W stosunku do czaszek współczesnych są one znacznie bardziej wydatne. Zaobserwowano także wyciski naczyniowe – bruzdy tętnicze (sulci arteriosi) po tętnicy oponowej środkowej, tylnej i jej gałęzi oraz wyciski żylne (sulci venosi), liczniejsze po lewej stronie.
Czaszka człowieka z Janisławic uszkodzona przez odkrywców w 1937 r.
Zmiany przeciążeniowe, związane w szczególności z aktywnością fizyczną lub/i ciężką pracą, odnotowano na brzegu przednim kości łokciowej (dobrze wyrażopromieniowej jest stosunkowo duża (miejsce przyczepu ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia), brzeg międzykostny o wyraźnym brzegu (miejsce przyczepu błony międzykostnej). Dobrze widoczne jest też miejsce przyczepu mięśnia odwodziciela długiego kciuka, odpowiedzialnego za czynność odwodzenia na zewnątrz i zgięcie grzbietowe kciuka (co oznacza jego dużą sprawność manipulacyjną). Na paliczku bliższym palca II ręki prawej również zaobserwowano wyostrzoną linię brzegu z uwypukleniami na trzonie po stronie dłoniowej. Są to zmiany charakterystyczne dla zgięciowego ułożenia palca w stawach śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych. Na paliczku bliższym palca IV ręki prawej odnotowano podobne zmiany jak na paliczku bliższym palca II z charakterystycznie uformowaną listewką kostną. Lepsze urzeźbienie kostne prawej kończyny górnej może wskazywać na praworęczność zmarłego.
Miednica jest typowo męska (średnica panewek <50 mm; wcięcia kulszowe większe głębokie i wąskie; grzebień niezbyt wygięty; powierzchnie uchowate średnio zerodowane). Kość udowa lewa jest dość masywna, a kąt szyjkowo-trzonowy rozwarty. Na powierzchni tylnej wyraźna kresa chropawa z bardzo dobrze wyrażoną wargą boczną. Warga przyśrodkowa zanikowa, widoczna w ½ wysokości trzonu. Dobrze zaznaczony jest przyczep mięśnia pośladkowego wielkiego, mięśnia obszernego bocznego oraz mięśnia przywodziciela wielkiego. Miejsce przyczepu dla mięśnia przywodziciela długiego jest z kolei słabo zaznaczone, co wskazuje na osłabienie czynności przywodzenia i zginania w stawie biodrowym. W dole podkolanowym widoczna jest narośl kostna (17.4×14.7 mm) o charakterze kostniakowatym niedrążącym, z dużym odczynem sklerotyzacji (zagęszczona tkanka kostna). Na fragmencie kłykcia bocznego kości udowej prawej w części przedniej stawu udowo-piszczelowego odnotowano osteofity pozapalne i nieznaczne spłaszczenie powierzchni stawowych kłykci. Dół międzykłykciowy był przy tym dość dobrze wysklepiony, co może sugerować dość częste fizjologiczne przybieranie pozycji klęczącej lub kucznej. Na przedniej powierzchni górnej części dołu rzepkowego kości udowej prawej odnotowano otwór odżywczy. Sama rzepka jest nieco spłaszczona i spłycona na powierzchni brzusznej.
Szkielet Człowieka z Janisławic – widok z przodu.
Szkielet Człowieka z Janisławic – widok z tyłu.
Zmiany o charakterze patologicznym odnotowano również w obrębie kości stóp. W bruździe kości piętowej prawej, pomiędzy powierzchniami stawowymi: skokową środkową i tylną, wystąpiły zmiany osteofityczne pozapalne. Dodatkowo poniżej szyi kości skokowej prawej odnotowano niszę poropną z ubytkiem części korowej we wczesnym stadium zmian degeneracyjnych. Na kości sześciennej prawej stwierdzono zmiany o charakterze erozyjnym (środowiskowym). Wyrostek przyśrodkowy (processus medialis tuberis calcanei) tworzący lekki nawis kostny na kości piętowej lewej zaliczyć należy natomiast do zmian przeciążeniowych. Ponadto w bruździe tej kości – podobnie jak to było w przypadku kości piętowej prawej – pomiędzy powierzchniami stawowymi skokową środkową i tylną odnotowano zmiany osteofityczne pozapalne, a na powierzchni stawowej lewej kości nawis kostny oraz guzki kostne, z których największy ma 3.3 mm. Zmiany te mogły być efektem miejscowego stanu zapalnego, po urazie i infekcji bakteryjnej albo też kostną manifestacją stanu o podłożu reumatoidalnym, zgodną z grupą wiekową i stylem życia.
W III kości śródstopia prawej w ⅓ jej wysokości odnotowano owalny otwór (0.6×0.56 mm) o gładkich, zobliterowanych brzegach. Początkowo uważano, że jest to nietypowo przebiegające naczynie (poszerzony otwór odżywczy), jednak badanie Rtg wykazało, że prawdopodobnie mamy do czynienia z chrzęstniakiem (chondroma), który przeżyciowo powoduje dolegliwości bólowe. Wspomniany otwór – nisza po chrzęstniaku – jest ostro odgraniczony z dyskretnymi zwapnieniami (zmiana pozapalna we wczesnej fazie z zakończonym procesem gojenia). Nasadę proksymalną V kości śródstopia lewej charakteryzowała wydatna guzowatość (tuberositas ossis metatarsalis). W części podstawnej I paliczka bliższego prawego odnotowano wgłębienie (0.21×0.34 mm) o wygładzonych brzegach, zaś w obrębie I paliczka dalszego prawego – odkształcenia w części podeszwowej – typowe zmiany pozapalne.
Wstępne badania dentysometryczne określiły gęstość kości i zawartość minerałów (Tabela 1). Ze względu na brak materiałów porównawczych, w chwili obecnej nie mogą one posłużyć do bardziej wnikliwych analiz. Jednocześnie są dobrym przyczynkiem do stworzenia bazy danych, na podstawie których będzie można wnioskować o kondycji zdrowotnej i stanie odżywienia minionych populacji. W testowaniu kości uzyskano następujące parametry:
Tabela 1. Czaszka
Tabela 2. Kość udowa
Wnioski
Ponowna analiza antropologiczna, kliniczna i radiologiczna pozwoliły na uzupełnienie informacji dotyczących kondycji i trybu życia „człowieka z Janisławic”. Wiadomo, że był on mężczyzną dość krępej budowy i średniego wzrostu (ok. 165 cm). Urzeźbienie kości, w szczególności kości długich w miejscach przyczepów ścięgien mięśni, wskazuje na ich znaczną rozbudowę czynnościową. W związku z tym zaobserwowano pewne przystosowania do często wykonywanych zadań. I tak, ukształtowanie miejsca przyczepu mięśnia odwodziciela długiego kciuka świadczy o jego dużej sprawności manipulacyjnej. Na paliczkach II i IV prawej ręki zaobserwowano odkształcenia, w wyniku których utrwala się zgięciowe ułożenie tych palców. Możliwe więc, że jako wojownik (myśliwy?) posługiwał się on łukiem. Lepsze urzeźbienie kostne prawej kończyny górnej może natomiast wskazywać na praworęczność zmarłego. Obserwacja kłykcia bocznego kości udowej prawej (spłaszczenie powierzchni stawowych kłykci z dobrze wysklepionym dołem międzykłykciowym) może ponadto sugerować dość częste fizjologiczne przybieranie pozycji klęczącej lub kucznej.
Z wyjątkiem zarośnięcia kanału słuchowego z konsekwencją w postaci niedosłyszenia oraz asymetrią w obrębie części potylicznej czaszki nie stwierdzono poważnych zmian traumatologicznych w badanym szkielecie. Zmarły cierpiał przede wszystkim na zmiany zwyrodnieniowo-przeciążeniowe okolic stawowych (staw kolanowy, stępowo-śródstopny, łokciowy, śródręczno-paliczkowy), spowodowane specyficznym trybem życia (znalezione przy nim artefakty mogą świadczyć, że był wojownikiem). Zmianom tym nierzadko towarzyszyły stany zapalne powstałe w wyniku drobnych urazów oraz towarzyszących im infekcji bakteryjnych.